- 2 مارس 2016 - 12 اسفند 1394
mercredi 30 mars 2016
samedi 26 mars 2016
|
25 mars 2016
Article en PDF : 
Mardi 22 mars, deux attentats ont plongé Bruxelles dans l'effroi. Ces attaques surviennent quatre mois après l'onde de choc qui avait ébranlé Paris, quatorze mois après les drames de Charlie Hebdo et de l'Hyper Cacher. L'année dernière déjà, nous insistions sur la nécessité de comprendre comment le quotidien de la Ville Lumières avait pu basculer en quelques heures dans les ténèbres. Cette plongée jusqu'aux racines du mal nous conduisait vers deux facteurs essentiels. D'une part, la politique guerrière menée au Moyen-Orient depuis plus d'un siècle. D'autre part, l'exclusion des jeunes issus des quartiers populaires. Quelles réponses le gouvernement français a-t-il apporté à ces problèmes ? Y aura-t-il un jour suffisamment de militaires dans les rues de Bruxelles pour nous protéger d'une nouvelle attaque ?
Des silhouettes hagardes remontent le tunnel du métro, se frayant un chemin dans un nuage de fumée. Elles sont escortées par les halos blêmes des lampes murales qui font briller l’acier des rails et leur désignent la sortie. Une fillette pleure. C’est l’un des rares signes de vie de ce désolant tableau de nuit et de brouillard. Il rappelle par la douleur que la folie humaine traverse le temps pour prendre d’autres formes. Une bombe a explosé dans le métro bruxellois. Une fillette pleure. Une heure plus tôt, deux kamikazes sautaient dans le hall de départ de l’aéroport de Zaventem. D’habitude, les voyageurs filent avec empressement sur le sol brillant du terminal en direction des portes d’embarquement. Mardi, ils déambulaient le visage en sang au milieu des décombres. Mardi, Bruxelles s’est arrêtée de brusseller quelque temps. Bilan toujours provisoire : 31 morts et 300 blessés.
« C’est une horreur », déclarait le président François Hollande quatre mois plus tôt. Vendredi 13 novembre, journée mondiale de la gentillesse, plusieurs attaques terroristes étaient menées simultanément en plein cœur de Paris. Le bilan est lourd là aussi. 129 morts et quelque 352 blessés. Le pire attentat jamais commis en France. Ces attaques sont survenues quelques mois après celles qui avaient décimé la rédaction de Charlie Hebdo et le magasin Hyper Cacher. À l’époque, la plupart des réactions s’étaient cantonnées au registre émotionnel. Il fallait au choix faire preuve de fermeté ou affirmer davantage nos valeurs occidentales face à l’obscurantisme. Certains n’hésitant pas à combiner étonnamment les deux en appelant à un Patriot Act français depuis des manifestations pour la liberté d’expression.
Mais en 2015 déjà, les attentats ne pouvaient être ramenés à ces seules dimensions. Pour éviter que pareille tragédie se reproduise, il fallait pouvoir situer les attaques dans leur contexte politique, social et historique. Ce que nos gouvernements n’ont pas fait.
La France est en guerre... depuis longtemps !
« Vous ne pouvez pas nous attaquer et ne rien avoir en retour », avait déclaré Amedy Coulibaly, l’auteur de la tuerie du supermarché cacher. Faut-il être aveugle ou sourd pour ne pas comprendre que la violence qui s’est abattue sur Bruxelles et Paris est liée à la violence qui se déchaîne sur le Moyen-Orient voilà plus d’un siècle ? Depuis que des Britanniques ont fait jaillir l’or noir au sud-ouest de l’Iran en 1855, cette région du monde n’a jamais connu la paix. Jamais. En Europe, on n’a pas de pétrole, mais on a des bombardiers. Estimant que les richesses du Moyen-Orient devaient nécessairement lui appartenir, l’Occident a multiplié les guerres, les coups d’État et de nombreuses autres atrocités.
« Nous sommes en guerre », avait déclaré Manuel Valls après les attentats de novembre. Le Premier ministre l’a répété au lendemain des attaques de Bruxelles. « Il a raison, a confirmé Bernard-Henri Lévy sur le plateau d’I-Télé. C’est même une guerre totale aujourd’hui ». On se souvient que le Parisien avait planté le décor de sa une sensationnaliste après la tuerie du Bataclan : « Cette fois, c’est la guerre. » Mais la guerre n’a pas commencé le 13 novembre 2015. Depuis longtemps, elle se joue loin des frontières de l’Hexagone et du Vieux Continent. Tant que nos avions bombardaient des villages dans des montagnes lointaines, tant que des enfants apparemment différents des nôtres mourraient sous le poids de sanctions injustes, tant que les morts tombés sous nos armes défilaient discrètement entre deux reportages sur le nouvel iPhone, la guerre n’existait pas vraiment à nos yeux. Aujourd’hui, difficile de ne pas voir le sang. Impossible de ne pas entendre les cris.
« Nous avons créé Al-Qaida »
La France et la Belgique ont senti la guerre. Celle que vivent des millions d’innocents depuis tant d’années. Celle qui constitue un terreau des plus favorables à la folie meurtrière des terroristes. Qu’a fait le gouvernement français après les attentats de janvier ? S’obstinant à bloquer toute solution politique en Syrie, il a continué à larguer des bombes et à semer le chaos. Certains se demandent comment Daesh a pu devenir, sous nos yeux, le monstre qu’il est. Alors que l’ex-chef des renseignements Alain Chouet annonçait la mort logistique d’Al-Qaida en 2002. Daesh n’est pas sorti de nulle part. Il est le fruit des errements de la politique occidentale au Moyen-Orient, l’Occident ayant toujours entretenu des relations pour le moins ambigües avec le terrorisme islamique.
« Nous avons créé Al-Qaida », confessait Hillary Clinton en 2009. De fait, les origines de cette organisation remontent à la fin des années 70, en Afghanistan. À l’époque de la guerre froide, les Etats-Unis appliquaient la doctrine du Rollback consistant à repousser et à renverser les gouvernements jugés trop proches de l’Union soviétique. Pour déstabiliser l’Afghanistan qui entretenait des relations étroites avec Moscou, la CIA et ses alliés saoudiens ont financé l’insurrection d’islamistes, dont Ben Laden. Lorsque les troupes soviétiques ont franchi la frontière afghane pour secourir leur gouvernement allié, Zibgniew Brzezinski, conseiller de la Maison-Blanche, s’est réjoui d’avoir l’occasion « d’offrir aux Russes leur guerre du Vietnam ». Brzezinski ne s’y était pas trompé. La CIA et les Saoud ont accru leur soutien aux combattants islamistes. Et l’Union soviétique s’est embourbée dans un conflit interminable qui a précipité la chute du Bloc de l’Est.
Les excités se rebiffent
Quelques années plus tard, fort des réseaux qu’il avait développés à travers la guerre d’Afghanistan, Ben Laden créait Al-Qaida pour mordre la main qui l’avait nourrie. Le revirement s’est opéré durant la Guerre du Golfe. Après l’invasion du Koweït par Saddam Hussein, les troupes irakiennes étaient stationnées aux portes de l’Arabie saoudite. Ben Laden proposa aux Saoud de lever une armée pour défendre le royaume. La monarchie refusa l’offre et appela les Etats-Unis en renfort. Le chef d’Al-Qaida ne digéra pas l’injure, observant avec rage les GI’s souiller les terres saintes de l’islam pour tuer d’autres musulmans. Issu de la bourgeoise saoudienne, Ben Laden nourrissait en outre une profonde aversion pour cette monarchie féodale qui monopolisait tous les leviers de l’économie et qui se compromettait dans des relations bienveillantes avec Israël et les Etats-Unis.
Al-Qaida commença donc à s’attaquer aux intérêts saoudiens, ainsi qu’à l’ennemi lointain qui soutenait cet ennemi proche, les Etats-Unis. En 1998, Brzezinski, l’architecte du piège afghan, étaitinterrogé par le Nouvel Observateur sur ces attentats commis par des terroristes que la CIA avait soutenus plus tôt. Réponse triomphale du conseiller de la Maison Blanche : « Qu’est-ce qui est le plus important au regard de l’histoire du monde ? Les talibans ou la chute de l’empire soviétique ? Quelques excités islamistes ou la libération de l’Europe centrale et la fin de la guerre froide ? » Trois ans plus tard, quelques excités islamistes faisaient tomber les tours du World Trade Center.
La seconde vie d’Al-Qaida
Après les attentats du 11 septembre, George W. Bush a attaqué l’Afghanistan, bien que les talibans proposaient de faire juger Ben Laden par un tribunal islamique. Quatorze ans plus tard, Al-Qaida et sa filiale devenue indépendante, Daesh, sont plus puissantes que jamais. Pourquoi ? D’abord, parce que les campagnes militaires de Bush, si elles ont dans un premier temps affecté les capacités logistiques d’Al-Qaida, ont finalement généralisé un chaos favorable à la résurgence d’organisations terroristes. Ensuite, malgré le traumatisme des attentats du 11 septembre, force est de constater que les Etats-Unis et leurs alliés n’ont pas renoncé à utiliser le terrorisme comme arme.
Ainsi, en Libye, l’Otan n’a pas hésité à s’appuyer sur Al-Qaida pour faire tomber Mouammar Kadhafi. Pour des raisons historiques liées au renversement du roi Idris, l’autorité du guide libyen était contestée à l’est du pays. Bien que la région fut reconnue comme un sanctuaire d’extrémistes, l’Otan y a soutenu une insurrection. Interrogé sur un possible appui de l’alliance atlantique à des groupes terroristes, l’amiral Stavridis tenta de noyer le poisson en reconnaissant qu’il y avait des membres d’Al-Qaida au sein de l’opposition libyenne, mais qu’ils combattaient « à titre personnel ». C’était en 2011, bien avant les attentats de Bruxelles et Paris. Et dans l’euphorie printanière, l’assertion de l’amiral n’avait pas soulevé beaucoup de questions.
Aujourd’hui, difficile de masquer la réalité que certains prêcheurs du désert dénonçaient depuis longtemps. Déjà revigorée en Irak, Al-Qaida a repris du poil de la barbe en Libye avec l’aide de l’Otan. Elle a carrément touché le jackpot lorsque les Etats-Unis, la France et leurs alliés locaux ont décidé de renverser le gouvernement syrien. La responsabilité de la coalition anti-Assad est lourde dans la résurgence du terrorisme. Dans un premier temps, la France et la Belgique n’ont rien fait pour empêcher leurs enfants d’aller grossir les rangs des armées terroristes en Syrie. C’était l’époque oùLaurent Fabius déclarait qu’Al-Nosra faisait du bon boulot. L’époque où Didier Reynders, ministre belge des Affaires étrangères, prédisait au sujet des jeunes partis combattreaux côtés de l’ASL : « On leur construira peut-être un monument comme héros d’une révolution. » L’époque où la France faisait des pieds et des mains pour empêcher que le Front Al-Nosra soit reconnu comme organisation terroriste. L’époque où François Hollande violait l’embargo syrienpour fournir des armes à la rébellion. « Nous avons commencé quand nous avons eu la certitude qu’elles iraient dans des mains sûres », avait confié le président français. Réponse d’un officier des renseignements du Moyen-Orient cité par le reporter Patrick Cockburn : « [les membres de Daesh]étaient toujours très heureux quand des armes sophistiquées étaient livrées à n’importe quel groupe anti-Assad, parce qu’ils arrivent toujours à les convaincre de leur donner ces armements, par la menace, la force, ou de l’argent. »
François Hollande ne pouvait pas ignorer cette réalité. En décembre 2013 encore, un dépôt d’armes de l’Armée Syrienne Libre était pillé par le Front islamique. « C’est sûr que ces difficultés ne nous ont pas vraiment encouragés à aller plus loin », commentait un diplomate français. Et pourtant, François Hollande a poursuivi les livraisons d’armes. « Mais aucun “équipement qui aurait pu se retourner contre nous”, tel que des explosifs », précise un anonyme au Monde. On voit là dans cette précaution militaire que la France a joué avec le feu en Syrie. Avant d’essuyer un sévère retour de flamme à Paris.
Pire, l’explosion du terrorisme n’est pas le dommage collatéral d’un noble combat destiné à renverser le dictateur Assad et empêcher le massacre de Syriens. Sinon, comment expliquer que pour faire triompher la démocratie en Syrie, la France s’est associée avec l’une des pires dictatures de la région, l’Arabie saoudite ? Laquelle, s’échinant à défendre le printemps syrien de ses hirondelles intégristes, réprimait au même moment le soulèvement bahreïni dans une mare de sang. Peut-on en outre raisonnablement empêcher l’armée syrienne de commettre des massacres en soutenant le « bon boulot » d’Al-Nosra ? La France n’a pas soutenu de noble bataille en Syrie, mais a concouru à une guerre de plus pour asseoir la domination occidentale sur le Moyen-Orient. Une guerre de trop. Déléguant le sale boulot aux mercenaires de Daesh et d’Al-Qaida, la France et ses partenaires ont totalement perdu le contrôle de la situation.
Les excités se rebiffent, encore
En effet, Daesh n’est pas la marionnette des puissances occidentales. L’organisation terroriste dispose de son propre agenda. L’Otan et ses alliés régionaux l’ont laissée prospérer tant qu’elle rencontrait des objectifs communs, mais la situation s’est gâtée lorsqu’après la prise de Mossoul, Daesh a avancé ses troupes en direction du Kurdistan irakien. Havre de profits pour les multinationales US, la région autonome reste la chasse gardée des Etats-Unis. Pour contrer l’appétit de l’ogre islamiste, Barack Obama a alors mis sur pied une coalition, rejoint par la France et la Belgique. Mais les forces occidentales ont une fois de plus démontré toute leur ambiguïté face au terrorisme. En effet, durant près d’un an, la France s’est contentée de frapper Daesh uniquement en Irak. Et avec une efficacité toute relative. Cette retenue était justifiée par la volonté de ne pas affaiblir l’organisation terroriste en Syrie de manière à ne pas renforcer les positions d’Assad. Autrement dit, tant que Daesh massacrait des Syriens, il fallait le ménager. Maintenant qu’il s’attaque à l’Europe, il faut l’abattre.
Les attentats de janvier et de novembre portent les stigmates du cynisme et de l’inconscience du gouvernement français. Son obstination à renverser Assad par terroristes interposés a contribué à plonger la Syrie dans le chaos avec les répercussions que l’on connait en France et en Belgique. Cette obstination n’avait subi aucune inflexion après les attentats de janvier alors que de nombreux experts, de droite comme de gauche, insistaient sur le fait que dialoguer avec Assad était nécessaire pour sortir du bourbier syrien. Une nécessité remise au goût du jour après les attentats de novembre. Mais très vite, des voix se sont élevées en France. Elles se faisaient le relais des néoconservateurs d’outre-Atlantique où l’on désigne sans gêne Al-Qaida comme un partenaire plus fiable que le président syrien. Si la position des faucons de Washington a buté sur les bougies du Bataclan, les relais français se sont contentés de rappeler qu’Assad était responsable de tous les maux, quitte à prendre quelques libertés avec les faits.
Ainsi, sur le plateau de BFM TV, confrontée au député Alain Marsaud qui plaide le dialogue avec Damas, Caroline Fourest a rappelé avec force qu’Assad était « un boucher, responsable du massacre de 250.000 Syriens ». Ces chiffres proviennent de l’Observatoire Syrien des Droits de l’Homme. Et Caroline Fourest s’est bien gardée d’en offrir le détail. Car d’après cet observatoire, sur les 250.000 victimes du conflit syrien, l’armée et les miliciens qui la soutiennent ont payé le plus lourd tribut avec 90.000 pertes. Viennent ensuite les 80.000 morts dénombrés dans les rangs de la rébellion. Rébellion dominée par les extrémistes et dont un tiers des effectifs viendrait de l’étranger. À ceux-là s’ajoutent les 70.000 civils victimes du conflit. Affirmer qu’Assad a tué 250.000 Syriens, c’est juste un mensonge. Un mensonge de ceux qui ont bloqué toute solution politique en Syrie depuis cinq ans.
Et ça continue. Les négociations russo-américaines butent sur le sort d’Assad. Si Moscou suggère de laisser les Syriens choisir leur président à travers des élections, Washington insiste pour faire place nette à Damas. Argument du secrétaire d’État John Kerry ? Assad canalise la frustration des pseudo-jihadistes qui affluent de partout pour le renverser. Virez Assad, et les terroristes baisseront les armes. Un comble ? Effectivement. Ce n’est pas Assad qui a ramené l’Irak à l’âge de pierre, détruisant les structures de l’État laïc pour le plus grand bonheur des extrémistes. Ce n’est pas Assad qui a ouvert ses frontières aux takfiristes et déployé des camps d’entrainement pour leurs recrues. Ce n’est pas Assad qui a fourni armes et argent aux combattants d’Al-Qaida. Et pourtant, comme l’imbécile reproche à la femme violée sa jupe trop courte, Kerry somme Assad de partir pour contrer le terrorisme.
La légitimité du président syrien ne luit certainement pas au sommet du firmament démocratique. Mais dans la situation actuelle, une issue politique à la terrible guerre qui déchire la Syrie depuis cinq ans ne peut pas contourner Assad. « Il faut d’abord restaurer les États et les pouvoirs centraux, sinon Daech ou d’autres groupes vont y prospérer », commente dans les colonnes du Vif/L’Express Fabrice Balanche, chercheur invité au Washington Institute. « Si on cherche à changer les pouvoirs dans des sociétés pas prêtes au changement, soit on remplace un dictateur par un autre, soit on provoque le chaos. » De l’Afghanistan à la Syrie en passant par l’Irak et la Libye, toutes les dernières tentatives de changement de régime confirment cette analyse. On pourra en outre s’interroger sur la légitimité de l’Otan à désigner qui devrait gouverner ces pays.
Tout le monde se lève pour les Saoud
L’esquive, c’est tout un art ! Teintée de panache, l’esquive magnifie l’exercice de la dérobade. Ainsi, la pétulance dans toute sa splendeur fascine, comme lorsque Mohamed Ali, pris dans les cordes d’un match de gala, échappe à vingt et un assauts en moins de dix secondes. Mais l’esquive est aussi synonyme de fuite. Ainsi, elle perd toute sa noblesse dans la désertion cagnarde face aux responsabilités. Comme lorsque le ministre belge des Affaires étrangères, Didier Reynders, estinterrogé par la RTBF sur nos relations avec l’Arabie saoudite qui « joue un rôle important de soutien au radicalisme. » Réponse du chef de la diplomatie : « Tout à fait, d’où l’importance du dialogue. »
En réalité, les chancelleries occidentales ont déjà fermé des ambassades pour moins que ça. Mais l’Arabie saoudite reste incontournable. C’est un autre aspect des errements de notre politique au Moyen-Orient, directement lié aux vagues d’attentats qui ont frappé Paris et Bruxelles. La monarchie féodale propage partout à travers le monde sa vision réactionnaire de l’islam, le wahhabisme, véritable carburant idéologique des groupes terroristes comme Daesh. Sous les yeux de leurs partenaires occidentaux, les Saoud fournissent armes et argent aux fanatiques. Et pourtant, de Paris à Washington en passant par Bruxelles, tout le monde se lève pour les Saoud.
Comment les Etats-Unis ont désigné leur « pape islamique »
Bien sûr, l’Arabie saoudite jouit de cette remarquable faculté à pouvoir jouer au yo-yo avec le cours du baril de brut. Certes, la monarchie injecte généreusement ses pétrodollars dans nos économies. Mais la relation qui unit les Saoud à l’Occident va beaucoup plus loin que cela. Elle s’inscrit dans l’Histoire, autour d’intérêts stratégiques communs. Avec tout d’abord la lutte contre le nationalisme arabe à partir des années 50. De l’Égypte à la Libye en passant par la Syrie ou l’Irak, les Saoud ont vu les monarques tomber les uns après les autres et craignaient d’être les prochains sur la liste. Quant aux Etats-Unis, ils ne pouvaient tolérer ce mouvement progressiste, laïque et de plus en plus populaire auprès des masses, pour la simple et mauvaise raison qu’il entendait laisser les Arabes disposer souverainement de leurs richesses. Une hérésie pour les multinationales friandes de pétrole !
Pour contrer le nationalisme arabe, le président Eisenhower et ses conseillers décidèrent donc de miser sur cet État réactionnaire dirigé par une poignée d’anciens Bédouins, l’Arabie saoudite. Selon John Foster Dulles, le roi Saoud était « la seule figure dans la région qui avait suffisamment de présence et d’avantages potentiels pour servir de contrepoids à Nasser. » Dans son livre Thicker than Oil, Rachel Bronson explique comment « Washington a commencé à explorer l’idée que le roi Saoud puisse développer un large courant religieux à partir de son contrôle de la Mecque et de Médine. Certains au sein de l’administration ont commencé à se référer au roi en tant que “pape” islamique. »
Sans le soutien des Britanniques qui ont aidé les Saoud à créer leur royaume et sans l’appui des Etats-Unis qui ont fait de la monarchie féodale le Vatican de l’islam, le wahhabisme et ses préceptes rétrogrades seraient sans doute restés cantonnés à quelques tentes d’éleveurs de chèvres. Mais érigé en « pape » du monde musulman et baignant dans les pétrodollars, le roi Saoud a pu financer des universités, des mosquées, des maisons d’édition, des chaînes de télévision et tout autre moyen qui lui permettrait de déverser à travers le monde la vision réactionnaire du wahhabisme. Pour mener à bien son entreprise, l’Arabie saoudite s’appuiera sur la Ligue islamique mondiale. Le siège européen de cette organisation sera établi à Bruxelles après que le roi Baudouin ait grâcieusement offert les clés du pavillon oriental du Cinquantenaire aux Saoud.
Haro sur les chiites !
Les Saoud ont pratiquement eu raison du nationalisme arabe dont les dernières poches irakienne, syrienne et libyenne sont la proie au chaos. Mais il n’aura pas fallu longtemps à la monarchie féodale pour désigner un nouveau péril. Quelques années à peine après la mort de Nasser et l’alignement de l’Égypte sur la diplomatie occidentale, l’Iran basculait dans le camp ennemi avec la révolution islamique de 1979. La menace chiite allait offrir deux avantages considérables aux Saoud. Sur le plan interne, elle permettait encore et toujours de reléguer au rang des questions subsidiaires la légitimité de la monarchie féodale. Sur la scène internationale, la menace chiite allait de nouveau réunir l’Arabie saoudite et l’Occident dans un combat commun. Un combat pour lequel les Saoud n’allaient pas hésiter à mobiliser les pires terroristes sur des bases idéologiques sectaires et sans en faire de mystères auprès de ses partenaires occidentaux.
En 2007, le prince Bandar, ex-chef des renseignements saoudiens, expliquait au Council on Foreign Relations, prestigieux think tank rassemblant le gratin de la politique US, comment il s’employait à manipuler les fanatiques : « Nous avons créé ce mouvement et nous pouvons le contrôler. Ce n’est pas que nous ne voulons pas que les salafistes jettent des bombes ; tout dépend de sur qui ils les jettent — le Hezbollah, Moqtada al-Sadr, l’Iran ainsi que les Syriens s’ils continuent à travailler avec le Hezbollah et l’Iran. »Le prince Bandar s’était planté sur toute la ligne. Il n’a pas pu contrôler ce mouvement et les salafistes n’ont pas jeté des bombes seulement sur des chiites.
En mars 2014, quelques mois avant la prise de Mossoul par Daesh, le prince Bandar était discrètement démis de ses fonctions. Une éviction qui rappelle furieusement celle du prince Turki, chef des renseignements saoudiens écarté une semaine avant les attentats du World Trade Center.Selon Alain Chouet, ancien responsable de la DGSE, l’Arabie saoudite comme beaucoup d’autres services de renseignements, sentait que quelque chose se tramait. Le prince Turki avait entretenu des relations étroites avec Ben Laden. Il devait donc faire un pas de côté pour ne pas compromettre l’Arabie saoudite. De fait, après les attaques du 11 septembre, bien que la plupart des terroristes fussent d’origine saoudienne, la monarchie ne fut nullement inquiétée par Bush.
Pour quelques pétrodollars de plus
Le soutien de l’Arabie saoudite au terrorisme est longtemps resté un secret de polichinelle. Mais il a depuis été publiquement reconnu, notamment par le vice-président Joe Biden et l’ancien général des forces armées US, Wesley Clark. Après les attentats de janvier 2015, tout le monde savait que l’Arabie saoudite sponsorisait le terrorisme. Mais qu’a fait le gouvernement français après la cérémonie d’hommage à Charlie Hedbo ? François Hollande s’est pointé dans l’antre du diable, le Conseil de Coopération du Golfe qui regroupe les pétromonarchies sunnites.
« Jamais un chef d’État occidental n’avait participé comme invité d’honneur à un sommet extraordinaire du CSG »,remarquait Libération. Le président français avait-il réuni les principaux sponsors du terrorisme pour taper du poing sur la table ? Pas vraiment. Après les tueries de Charlie Hebdo et du magasin Hyper Cacher, François Hollande est parti négocier de juteux contrats d’armement avec l’Arabie saoudite et le Qatar. Avant d’attaquer le Yémen, les Saoud figuraient déjà parmi les plus grands importateurs d’armes. Son principal fournisseur, l’Union européenne, ne s’inquiétait visiblement pas de savoir ce que pouvaient faire ces paisibles Saoud avec autant d’armes. En 2015, pendant que les fanatiques s’amusaient avec des missiles antichar en Syrie, l’Arabie saoudite s’est même hissée au sommet des importateurs d’armement. Son principal client ? La France. Ajoutons qu’une commission franco-saoudienne devrait bientôt plancher sur de nouveaux accords. « L’important, c’est cette perspective, cette dynamique, ce mouvement », commentait il y a quelques mois le Premier ministre Manuel Valls. En Belgique, la livraison d’armes à l’Arabie saoudite a également soulevé quelques questions. Réponse de Paul Magnette, président de la Région wallonne : « Nous ne sommes qu’un tout petit vendeur ». Petites ventes, grosses conséquences. L’effet papillon...
Ce que nous faisons et ce que nous sommes
« L’État islamique ne nous vise pas pour ce que nous faisons, mais pour ce que nous sommes. Un pays libre, laïque, et bon vivant », analysait Caroline Fourest quelques jours après les attentats du 13 novembre. Ça ne vous rappelle rien ? Quelques jours après les attentats du 11 septembre, le président néoconservateur George W. Bush déclarait devant le Congrès : « Pourquoi nous haïssent-ils ? Ils haïssent ce qu’ils voient dans cette salle même : un gouvernement élu démocratiquement. Leurs chefs sont autodésignés. Ils haïssent nos libertés : notre liberté de religion, notre liberté d’expression, notre droit de voter, de nous rassembler et d’exprimer nos désaccords. (…) Ces terroristes tuent non seulement pour mettre fin à des vies, mais pour perturber et anéantir un mode de vie. »
Les attentats, qu’ils soient perpétrés à New York ou à Paris, opposeraient tout simplement le Bien au Mal. D’un côté, nous, les gentils Occidentaux, libres, laïques et bons vivants. De l’autre, eux, les méchants islamistes, animés par une haine aveugle. On retrouve ici la rhétorique propre au Choc des civilisations, souvent attribuée à Samuel Huntington, mais développée bien plus tôt par l’historien Bernard Lewis. En 1956, lorsque Nasser tentait de s’affranchir de la tutelle coloniale en nationalisant le canal de Suez, Lewis analysait ce conflit éminemment politique et économique en ces termes : « Les ressentiments actuels des peuples du Moyen-Orient se comprennent mieux lorsqu’on s’aperçoit qu’ils résultent, non pas d’un conflit entre des États ou des nations, mais du choc entre deux civilisations. » Pour Lewis, l’islam « a toujours cherché des appuis pour combattre son ennemi : la démocratie occidentale. Il a d’abord soutenu les puissances de l’Axe (Hitler, Mussolini et le Japon fasciste) contre les Alliés, puis les communistes contre les Etats-Unis : ce qui a abouti à deux désastres… »
Tant pis si, comme nous l’avons vu, Nasser défendait un nationalisme laïque contre lequel les Etats-Unis ont soutenu l’islamisme réactionnaire des Saoud. Oublions également que le président égyptien s’est tourné vers l’Union soviétique après que la très occidentale Banque mondiale lui avait refusé les crédits nécessaires à la construction du barrage d’Assouan. La théorie de l’orientaliste ne s’embarrasse pas d’éléments objectifs. Comme le remarque Alain Gresh, Lewis fait un « étrange historien, dont les survols ignorent les faits concrets, le pétrole, l’exil des Palestiniens, les interventions occidentales ». Et le journaliste d’ajouter : « Ce qui frappe dans cette analyse, c’est son caractère a-historique et sa volonté de dédouaner toutes les politiques occidentales dans la région (ils nous haïssent, non pas à cause de ce que nous faisons, mais à cause de ce que nous sommes). »
Caroline Fourest partage donc la même grille d’analyse que le théoricien du Choc des civilisations. La guerre en Syrie, la collusion de la France avec des mouvements terroristes, notre soutien indéfectible à l’Arabie saoudite et la coalition contre Daesh sont totalement absents de son radar. On notera aussi que Fourest, invitée sur tous les plateaux de télévision et présentée comme une progressiste, nous sert la thèse d’un proche conseiller des néoconservateurs les plus radicaux, tant aux Etats-Unis qu’en Israël. En effet, Lewis a assisté Benyamin Netanyahou lorsque ce dernier occupait le poste d’ambassadeur israélien aux Nations unies. En 1998, Lewis a également signé, avec les membres fondateurs du Project for a New American Century, une lettre ouverte invitant Bill Clinton à renverser militairement Saddam Hussein. Enfin, après les attentats du 11 septembre, alors qu’ils s’apprêtaient à plonger le Moyen-Orient dans le chaos, les faucons de Washington saluaient l’analyse de leur précieux conseiller. « J’ai la ferme conviction qu’avec des hommes comme Bernard Lewis, une des personnes qui a le mieux étudié cette partie du monde, la riposte ferme et forte des Etats-Unis à la terreur et aux menaces contribuera grandement à calmer les choses dans cette partie du monde », déclarait en 2001 Dick Cheney, alors vice-président des Etats-Unis. Un an plus tard, l’ancien secrétaire adjoint à la défense, Paul Wolfowitz, renchérissait : « Bernard nous a appris à comprendre l’histoire importante et complexe du Moyen-Orient et l’a utilisée pour nous guider dans la construction d’un monde meilleur pour les prochaines générations. »
Islam ou islamisme ?
La théorie du choc des civilisations n’est pas friande de faits concrets. Elle va dès lors développer une image de l’islam coupée du temps et de l’espace. Présentée comme un bloc monolithique, la religion musulmane porterait en elle les germes du terrorisme. Mais « pas d’amalgames », répète-t-on de plus en plus à gauche, comme à droite. Certains, plus ou moins soucieux de ne pas stigmatiser l’ensemble des musulmans, vont ainsi opérer une distinction entre l’islam et l’islamisme. Mais la définition de ce dernier concept reste toujours aussi floue. Proche de Caroline Fourest, Mohamed Siffaoui, le journaliste qui aurait infiltré une cellule d’Al Qaida, proposait en 2004 : « L’islam est une religion, l’islamisme est une idéologie. […] Une idéologie fasciste qui n’a absolument rien à envier au nazisme, par exemple. »
Mais où placer la limite entre idéologie et religion ? « Mohamed Siffaoui s’économise tranquillement la délicate analyse de cette frontière mouvante, qui relève de facteurs complexes et divers — religieux, mais aussi culturels, politiques et sociaux —, préférant assener, en guise de démonstration, une dichotomie qui a le mérite de la simplicité : celle qui oppose sa propre vision de l’islam à tous ceux qui ne la partagent pas, qu’ils soient adversaires déclarés ou partisans du terrorisme », répond Thomas Deltombe dans L’islam imaginaire, une remarquable étude de la construction médiatique de l’islamophobie en France.
Autant il serait farfelu de jeter dans un même sac le terroriste Anders Briévik, la chrétienne-démocrate Angela Merkel et les révolutionnaires de la théologie de la libération, autant l’islamisme est devenu un concept fourre-tout qui, dans l’imaginaire collectif, confond allégrement les cantines halal, le port du voile et les attaques terroristes. Avec pour toile de fond, l’effroyable menace de l’islamisation de nos sociétés occidentales. Cet épouvantail, l’extrême-droite l’agite. Mais des experts comme Lewis et Fourest se chargent de bourrer l’homme de paille. Le premier a prédit que « l’Europe pourrait être islamique d’ici la fin du 21e siècle. » La seconde s’est fendue d’une tribune hallucinante dans le Wall Street Journal où elle préconise de faire une légère entorse sur nos libertés démocratiques pour nous prémunir de l’invasion barbare.
S’il devait au départ distinguer la religion musulmane de son utilisation politique, l’islamisme se trouve lui aussi essentialisé pour être réduit à une idéologie monolithique synonyme de fanatisme voire de terrorisme. Pourtant, dansJihad made in USA, Mohamed Hassan distingue cinq courants islamistes. Il les situe chacun dans des contextes historiques et politiques différents, avec des intérêts parfois contradictoires : 1. les traditionalistes qui, entre les 19e et 20e siècles, ont utilisé la religion pour combattre le colonialisme à l’image de l’émir Abdelkader en Algérie ou d’Omar al-Mokhtar en Libye. 2. les réactionnaires d’Arabie saoudite, érigés en « papes » de l’islam avec l’aide des Etats-Unis. 3. les Frères musulmans, courant politique majeur visant l’islamisation des pays arabes, mais qui est passé par différentes phases tout au long de son histoire et qui compte encore aujourd’hui des tendances diverses. 4. les islamo-nationalistes qui, du Hezbollah libanais au Hamas palestinien, sont engagés dans une lutte de libération nationale. 5. ceux qu’on appelle les « jihadistes » et qui ont pris leurs distances avec les Frères musulmans pour privilégier la lutte armée.
Une arnaque intellectuelle
Pas plus de faits concrets, la théorie du choc des civilisations ne s’embarrasse de nuances. Elle ne permet pas de comprendre les événements qu’elle se targue d’analyser. Si la France a été attaquée pour ce qu’elle est et non pour ce qu’elle fait, en Syrie notamment, comment expliquer que la Suisse, qui partage des valeurs semblables n’ait pas essuyé d’attentats ? Faut-il en outre en déduire que pour Caroline Fourest, la Russie, victime de l’explosion du vol A321, est à l’image de la France, un pays « libre, laïque et bon vivant » ?
Ainsi va la théorie du choc des civilisations, procédant par amalgames extrêmes et généralisations abusives, comme le relève le chercheur et écrivain Roland De Bodt. « Sauf rares exceptions liées à un isolement complet, aucune forme culturelle n’est simple ; elles sont toujours et toutes composées par l’assemblage d’éléments culturels hétéroclites. […] La culture française cristallise non seulement des apports culturels des traditions grecques, celtes et latines, mais encore — et de manière tout aussi significative et active — des apports culturels des traditions juives, perses, turques, slaves, africaines, berbères et arabes, etc. (…) Pratiquement aucune expression culturelle “originale” n’est à proprement parler une forme culturelle “originelle” ; toutes les cultures humaines sont des formes et des expressions construites, c’est-à-dire : nécessairement hybrides, croisées, stratifiées, empruntées, détournées, appropriées, métissées… »
Préférant réduire à une seule dimension des concepts complexes, la théorie du choc des civilisations ne tient pas compte de la construction objective de nos cultures. Pire, en analysant nos sociétés par le seul prisme religieux et de manière totalement biaisée, elle s’assied de toute son escroquerie sur la notion de libre arbitre. « La théorie du choc des civilisations pose comme postulat que l’appartenance principale à une religion prédétermine, unilatéralement pour les croyants, toutes les convictions morales, civiles et politiques, tous les actes, toutes les décisions auxquelles ils devront faire face, poursuit Roland De Bodt. Ainsi, elle ne reconnait aucune liberté individuelle aux adeptes des différentes religions. En cela, la théorie du choc des civilisations renoue avec les conceptions criminelles des totalitarismes du XXe siècle. On aura compris que ce nouveau modèle d’explication du monde restera sans démonstration vérifiable. Considéré sur le plan scientifique, il n’a aucune valeur : les thèses principales des auteurs sont fondées par des confusions entre cultures et religions, par des préjugés à l’égard des différentes populations de la planète, de leurs identités et de leurs cultures, par des procès d’intention — souvent méprisants — à l’égard des populations concernées et de leurs représentants. »
Eux, c’est nous
Fumeuse, la théorie du choc des civilisations voudrait donc nous faire croire que nous, les gentils Occidentaux, sommes attaqués par eux, les vilains barbares. Si le raisonnement du concept se joue autant des faits concrets, c’est pour masquer une dure réalité : eux, c’est nous. Des frères Kouachi aux fères El Bakraoui en passant par Salah Abdeslam ou Amedy Coulibaly, force est de constater que les terroristes qui ont perpétré des attaques en France et en Belgique ne sont pas des extraterrestres tombés du ciel ni même des barbares débarqués de contrées lointaines. Ce sont nos enfants, ils ont grandi parmi nous et nous renvoient en pleine figure la faillite d’un système. Combien de jeunes ayant trouvé leur place dans la société et promis à un bel avenir dans un monde en paix voudraient se passer une ceinture d’explosifs autour de la taille ? Ici, la question ne se pose pas. 40 % de chômage parmi les jeunes de Molenbeek. Ici, l’ascenseur social n’est pas en panne, il est en chute libre. Ici, le nombre de personnes dépendant de l’aide social a atteint un sommet historique. Tout comme le nombre de milliardaires. Ici, les écoles ne forment plus des esprits éclairés contre lesquels auraient pu se fracasser les prêches obscurantistes. Ici, les écoles trient, relèguent,reproduisent les inégalités sociales et habituent les enfants aux antidépresseurs. Ici, la laïcité ne met pas les citoyens sur un même pied d’égalité, quelle que soit leur appartenance religieuse. Ici, on ne se contente pas d’une France ou d’une Belgique laïque, on veut des Français et des Belges laïcs. Ceux qui ne suivent pas seront des citoyens de seconde zone. Ici, selon que vous portez le voile ou pas, vous n’aurez plus les mêmes droits. Ici, on rechigne à accueillir les familles qui fuient le chaos que nous avons semé. Ici, le monde est violent. Et cette violence nous revient en pleine figure. À la terrasse d’un restaurant à Paris. Dans une station de métro à Bruxelles.
Le complexe militaro-industriel en redemande
Eux, c’est nous. L’arnaque du choc des civilisations voudrait nous faire croire le contraire. On ne se pose pas de questions, on ne cherche pas vraiment de responsables. Ce n’est pas l’unique utilité de cette théorie boiteuse. En effet, depuis que les civilisations s’entrechoquent, les carnets de commandes des marchands d’armes débordent. Pendant plus de quarante ans, ils auront été alimentés par la guerre froide et la menace soviétique. Quand le Bloc de l’Est s’est effondré en 1991, on aurait pu croire que les chaînes de production ralentiraient la cadence. On aurait même pu espérer qu’elles s’arrêtent. Après tout, l’ennemi était vaincu. Et George Bush nous promettait un avenir radieux lors de son discours sur l’État de l’Union en 1992 : « Un monde naguère divisé en deux camps armés reconnaît aujourd’hui la prééminence d’une seule superpuissance : les Etats-Unis. Et il considère cela sans crainte. Car le monde nous confie le pouvoir — et le monde a raison. Il nous fait confiance pour être justes et mesurés, pour être du côté du respect. Il nous fait confiance pour faire ce qui est bien. »
Justes et mesurés. Vraiment ? « Tout au long de la guerre froide, la part de pouvoir dont disposait la Maison-Blanche sans qu’elle ait à en rendre compte n’a cessé de croître, rappelle l’historien britannique Perry Anderson. Entre l’époque de Truman et celle de Reagan, le personnel de la présidence a été multiplié par dix. Les membres du Conseil de sécurité nationale d’aujourd’hui — plus de deux cents personnes — sont presque quatre fois plus nombreux que du temps de Nixon, de Carter et même de Bush Senior. La CIA, qui s’est développée de façon exponentielle depuis sa création en 1949 et dont le budget a plus que décuplé depuis l’époque de Kennedy — quatre milliards de dollars en 1963 et quarante-quatre en 2005, en dollars constants — est dans les faits une armée privée à la disposition du Président et dont la taille demeure un secret. »
La disparition de l’ennemi soviétique n’a donc pas freiné la course à l’armement. L’ogre en voulait toujours plus. Dans son discours d’adieu en 1961, le président Eisenhower mettait déjà en garde contre l’influence injustifiée du complexe militaro-industriel. Depuis, l’ogre n’a cessé de grossir. Et personne ne semble prêt à l’arrêter. « La guerre froide s’est achevée sur un triomphe complet des Etats-Unis, poursuit Perry Anderson. Mais l’empire créé pour remporter la guerre n’a pas disparu avec elle pour revenir se fondre dans l’écoumène libéral de la vision idéologique duquel il était sorti. Les institutions et les acquis, les idéologies et les réflexes hérités de la lutte contre le communisme ont constitué un complexe historique massif avec sa dynamique propre, qui n’avait plus besoin de la menace soviétique pour continuer sur sa lancée. Des forces spéciales dans plus de cent pays partout dans le monde, un budget militaire plus important que celui de toutes les autres grandes puissances réunies, des dispositifs d’infiltration, d’espionnage et de surveillance tentaculaires, un personnel spécialisé affecté à la sécurité nationale, enfin et surtout un ensemble de théoriciens et d’analystes dont la seule mission était de réviser, de redéfinir, de développer, d’actualiser les objectifs de la grande stratégie — comment imaginer tirer un trait sur tout cela et en revenir aux sobres principes de 1945 ? »
Il a donc fallu justifier les dépenses toujours croissantes du complexe militaro-industriel qui,comme le souligne Diana Johnstone, a besoin d’une justification idéologique constante pour assurer sa domination : « Cette tâche visant à remplacer la “menace communiste” en perdition incombe largement aux “think tanks” de Washington, des instituts politiques à financement privé qui ont proliféré dans les années 70. (…) Le complexe militaro-industriel n’a pas de direction propre, aucune philosophie, aucune valeur morale ou idéologique. Il est simplement là comme un monstre qui a désespérément besoin d’être apprivoisé et démantelé par une mesure de sécurité publique planétaire. Mais au lieu de chercher des moyens de se débarrasser de lui, les intellectuels organiques du système lui inventent des tâches à effectuer. »
C’est là qu’entrent en piste nos néoconservateurs dont les cerveaux surchauffés ont accouché de la théorie du choc des civilisations. Avec justesse, Roland De Bodt y perçoit une vaste campagne publicitaire en faveur du complexe militaro-industriel. « Infiniment, la publicité reconfigure les représentations culturelles qui hantent nos esprits. Elle corrompt les formes du raisonnement individuel. Elle conforme les besoins culturels collectifs aux nécessités du développement technologique — et surtout du développement économique — des industries au service desquelles elle opère. (…) En ce sens, le choc des civilisations n’est ni le dévoilement d’une loi intangible de l’Univers, ni le produit naturel de l’histoire accumulée des peuples, ni le résultat démontré de la recherche scientifique ; le choc des civilisations est, depuis la fin de la Seconde Guerre mondiale, l’accomplissement le plus abouti de la pensée et de l’action publicitaires dans le monde. »
La solution, c’est nous !
Les commentaires récents sur les attentats de Bruxelles nous l’ont encore démontré, une question fondamentale n’est que trop rarement posée lorsque surviennent ce genre d’attaques : pourquoi ? Si d’aventure, certains tentent d’y répondre sur un plateau télé ou dans une conférence de presse, la théorie du choc des civilisations refait surface. Les méchants d’un côté, les gentils de l’autre. Et aucune analyse objective. Il faut rester dans l’émotion. La théorie du choc des civilisations joue ainsi sur nos peurs pour nous faire accepter la guerre contre le terrorisme sans jamais remettre son efficacité en question. Et pour cause, ce conflit dont on peine à percevoir la fin est avant tout destiné à alimenter les dépenses toujours plus faramineuses du complexe militaro-industriel. Alors que cet argent pourrait être utilisé à d’autres fins. En Belgique par exemple, le gouvernement multiplie les ballons d’essai en vue de sabrer la Sécurité sociale. Il prévoit par ailleurs de débloquer quinze milliards sur quarante ans pour acheter de nouveaux avions de combat. Pour faire la guerre, l’argent ne manque pas. Alors que ces guerres sont précisément à l’origine des attaques qui ont frappé Paris et Bruxelles. « Il est très facile de comprendre les causes, car les revendications des attentats nous le disent très clairement, mais nous refusons de l’écouter, commente Jacques Baud, ancien officier des Services de renseignements suisses. Les causes sont les bombardements que la coalition occidentale fait en Irak et en Syrie. Or, aucun expert ne les mentionne. (…) Après les attentats de Madrid en 2004, le nouveau gouvernement a décidé de se retirer de la coalition. L’Espagne est totalement sortie de la menace terroriste et ils n’ont plus eu d’attentat depuis. Leurs contingents en Irak avaient même été protégés par des milices irakiennes jusqu’à ce qu’ils quittent le territoire. »
Pourtant, nos dirigeants nous promettent toujours plus de guerre. C’est dans une Belgique encore endeuillée nationalement que le Premier ministre Charles Michel annonçait la reprise de la mission de ses F-16 contre l’Etat islamique en Irak, avec une possible extension à la Syrie. La guerre, toujours la guerre. « Une guerre totale, globale et d’une certaine manière, impitoyable », pour reprendre les mots de Manuel Valls qui, au micro de la BBC, envisageait de maintenir l’État d’urgence durant trente ans si cela était nécessaire. Après avoir touché le fond, nos gouvernements nous invitent à creuser encore. Jusqu’à quand ? Personne ne peut souhaiter perdre un proche dans un attentat. Pourtant, personne n’est à l’abri. L’ancien responsable du service antiterrorisme de la Sûreté de l’État, André Jacob, l’a reconnu sur le plateau de RTL-TVI, quelques heures après les attentats de Bruxelles : « On doit apprendre à vivre avec le risque de ce genre d’explosions. La multitude de jihadistes potentiels est telle qu’il est impossible de contrôler tout le monde. Malheureusement, on l’avait dit, on est peut-être parti pour une dizaine d’années avec cette menace terroriste. » Il convient dès lors de reconnaître objectivement et au-delà de tout clivage idéologique que la guerre contre le terrorisme lancée il y a bientôt quinze ans brille par son inefficacité. Pourtant, nos dirigeants entendent poursuivre sur la même voie, cette voie qui a créé des conditions propices à l’émergence du terrorisme. Le chaos au Moyen-Orient, l’exclusion sous toutes ses formes en Europe.
La bataille pourrait sembler perdue d’avance. C’est oublier que nous avons le pouvoir de changer les choses. En effet, quand les responsables de l’Otan déclenchent une guerre, ils s’évertuent à avancer toutes sortes prétextes. Quand nos gouvernements démantèlent la Sécurité sociale, ils s’échinent à nous convaincre qu’il n’y a pas d’alternatives. Et pour justifier les dépenses du complexe militaro-industriel, les politiques jouent sur nos peurs. Si ça n’en a pas l’air à première vue, c’est finalement une bonne nouvelle. Tous ces efforts pour convaincre l’opinion publique prouve en effet que nos dirigeants ne peuvent pas agir comme bon leur semble, sans tenir compte de notre avis. Plutôt que de foncer dans le mur, nous pouvons montrer la voie. À nous de nous mobiliser pour 1. exiger de vrais débats sur les origines du terrorisme, 2. empêcher les guerres au profit de solutions politiques, 3. renflouer les budgets de l’éducation au détriment du complexe militaro-industriel et 4. revendiquer une meilleure réparation des richesses afin d’offrir des perspectives d’avenir plus radieuses que l’austérité. « La lutte et la révolte impliquent toujours une certaine quantité d’espérance, tandis que le désespoir est muet », écrivait Baudelaire. Si l’on ne veut pas multiplier à l’infini les minutes de silence pour les victimes du terrorisme, il est temps de se faire entendre.
Source : Investig’Action
dimanche 20 mars 2016
dimanche 13 mars 2016
فرقه دموکرات و حکومت یکساله آن در آذربایجان؛ افسانه اولتیماتوم آمریکا به شوروی
فرقه دموکرات و حکومت یکساله آن در آذربایجان؛ افسانه اولتیماتوم آمریکا به شوروی
هفتاد سال از فروپاشی حکومت یکساله فرقه دموکرات آذربایجان میگذرد، اما هنوز طرحی جامع و همهسونگر از فرجام کارش در دست نیست. کارنامه و زمانه فرقه دموکرات آذربایجان موضوعی تحقیقی است مفصل که پیشتر به آن پرداختم. آنچه در این مختصر خواهد آمد، نه کارنامه و زمانه فرقه که تنها فرجام کارش است، آن هم تنها در پیوند با افسانهای که سالها سایهاش را بر چرایی فروپاشی حکومت یک ساله دموکراتها در آذربایجان افکنده است: افسانه اولتیماتوم آمریکا به شوروی.
کسانی اینجا و آنجا آوردهاند که «اولتیماتوم» آمریکا سبب فراخواندن سپاهیان شوروی از ایران شد. و چون در پی این فراخوان، حکومت دموکراتهای آذربایجان بهگونهای تک افتاد و بیپشتوانه شد، پس نتیجه میگیرند که از جمله عوامل سببساز فروپاشی «حکومت ملی آذربایجان»، یکی هم همین «اولتیماتوم» کذایی بود.
در میان آثاری که درباره تاریخ معاصرمان به زبان فارسی چاپ شده، نخست مصطفی فاتح بود که در پنجاه سال نفت ایران، از «اولتیماتوم» آمریکا به شوروی سخن گفت: «در تاریخ ۲۱ مارس ۱۹۴۶، مستر ترومن، رئیسجمهور آمریکا اولتیماتومی به استالین فرستاد. در این اولتیماتوم و اتمام حجت، پس از یادآوری پیمان منعقده بین ایران و انگلیس، ترومن گفته بود.... وقتی که جنگ به پایان رسید، ارتش آمریکا از ایران خارج شد و ارتش انگلیس هم در سر موعد مقرر ایران را تخلیه کرد. مردم و دولت آمریکا متوقع بودند که روسها هم همین کار را بکنند و چون نکردهاند، دولت آمریکا تقاضا دارد که ارتش شوروی طبق پیمان سهگانه، تا یک هفته دیگر شروع به تخلیه ایران بنماید و تا شش هفته دیگر تمام ارتش خود را از ایران خارج نماید و اگر چنین نکند به ارتش آمریکا دستور داده خواهد شد تا که به ایران مراجعت نماید.»
سالها بعد، فریدون کشاورز نیز در گفتگویی که بعدها با نام «من متهم میکنم کمیته مرکزی حزب توده» را چاپ شد، در پاسخ به این پرسش که «سراسیمگی و هرج و مرجی را که در فرقه دموکرات آذربایجان در روزهای آخر بروز کرد، چگونه توجیه میکنید؟» گفت: «دلایل این موضوع یکی دو تا نیست و گمان میکنم قسمتی از هر یک از این دلایل حقیقت داشته باشند. نباید فراموش کرد: روزولت که روابط دوستانهای با اتحاد شوروی و استالین داشت تازه فوت کرده بود و ترومن به جای او رئیسجمهور آمریکا شد و اولتیماتوم مشهور خود را برای تخلیه ایران از ارتش شوروی داده بود. ترومن بمب اتمی که اتحاد شوروی فاقد آن بود، به رخ مردم جهان و شوروی میکشید.»
انور خامهای نیز پیرامون «اولتیماتوم» کذایی، بیاشاره به مرجعی، چنین میآورد: «در ۲۱ مارس، ترومن، رئیس جمهور آمریکا، اولتیماتوم معروف خود را باری دولت شوروی فرستاد و تهدید کرد که اگر شوروی ایران را تخلیه نکند، آمریکا نیز نیروهای خود را وارد ایران خواهد کرد.
از متون فارسی میگذریم و نمونهای از آثاری که به زبان خارجی نوشته شده به دست میدهیم. کتاب حبیب لاجوردی با نام «اتحادیههای کارگری و یکهسالاری در ایران» نیز درباره «بحران آذربایجان» در یادداشتهای پایان کتاب،در میان عواملی که سبب فراخواندن سپاهیان شوروی از ایران شد، از اولتیماتومی نام میبرد که گویا ترومن به استالین داده بود.
نمونهها بسیارند، اما نخست دفتر اولتیماتوم را باز کنیم.
به دنبال اشغال ایران در سوم شهریور ۱۳۲۰، پیمان اتحادی به تاریخ نهم بهمن ماه همان سال بین دولتهای ایران، انگلیس و شوروی امضا شد که در بند پنجم آن چنین آمده بود: «پس از آن که کلیه مخاصمه ما بین دول متحد با دولت آلمان و شرکای آن به موجب یک یا چند قرارداد متارکه جنگ متوقف شد، دول متحده در مدتی که زیاده از شش ماه نباشد قوای خود را از خاک ایران بیرون خواهند برد. و اگر پیمان صلح مابین آنها بسته شد ولو این که قبل از شش ماه بعد از متارکه باشد، بلافاصله قوای خود را بیرون خواهند برد. مقصود از شرکای دولت آلمان، هر دولت دیگری است که اکنون یا در آینده با یکی از دول متحده بنای مخاصمه گذاشته یا بگذارد.»
در پی این پیمان، اعلامیه دیگری در پایان کنفرانس سران سه دولت آمریکا، شوروی و انگلیس (روزولت، استالین و چرچیل) که به تاریخ ۱۰-۷ آذرماه ۱۳۲۲ در تهران برپا شده بود، پیرامون پایبندی به استقلال ایران انتشار یافت. در پایان این اعلامیه نیز اشاره رفته بود که: «دولتهای ایالات متحده آمریکا، اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و بریتانیای کبیر، متفقاً با دولت ایران در تمایل شدیدشان برای حفظ استقلال، حاکمیت و تمامیت ارضی ایران هماهنگ هستند و بر روی شرکت ایران همراه با همه ملتهای صلح دوست دیگر در برقراری صلح، امنیت و سعادت بینالمللی بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که بوسیله چهار دولت امضا شده، حساب میکنند.»
با شکست آلمان نازی در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۲۴ / ۷ مه ۱۹۴۵ و تسلیم ژاپن در ۱۱ شهریور ۱۳۲۴ / ۲ سپتامبر ۱۹۴۵، دومین جنگ جهانی به سود متفقین پایان یافت و زمان اجرای تعهداتی که اینان در هنگامه جنگ به گردن گرفته، فرا رسید. با توجه به تاریخ تسلیم ژاپن و بنابر پیمان سهجانبه ۹ بهمن ۱۳۲۴، دولت ایران، تاریخ ۱۱ اسفند ۱۳۲۴ / ۲ مارس ۱۹۴۶ را زمان تخلیه ایران از سوی سپاهیان بیگانه اعلام کرد. انگلیس و آمریکا، تا سر آمدن این تاریخ بهتدریج نیروهای خود را از ایران فراخواندند. آن که هنوز بر جای مانده بود، ارتش شوروی بود که نشانهای از خروجش نیز به چشم نمیآمد.
کارزاری که در آن زمان برای واداشتن شوروی به فراخواندن سپاهیانش از ایران برپا شد، ابعادی چنان گسترده یافت که نهتنها تاثیر خود را سالها بر سیاست داخلی ایران به جا گذاشت و جنبش کمونیستی ایران را در موضع تدافعی وانهاد، بل در گستره روابط بینالمللی نیز رد پیوند با مواردی دیگر، شالوده نبردی را ریخت که با نام جنگ سرد برای سالها جاری بود. در این کارزار، همگان پیوندی تنگاتنگ بین حضور سپاهیان شوروی و پایداری حکومت دموکراتها در آذربایجان میدیدند. «حکومت ملی آذربایجان» نیز که به تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۲۴ به رهبری جعفر پیشهوری، صدر فرقه دموکرات آذربایجان، برپا شده بود، هر چند در نخستین اعلامیهاش از «حفظ استقلال و تمامیت ارضی ایران» میگفت و خود را «تنها متکی به اراده خلق آذربایجان» میدانست، اما هیچگاه حرفی پیرامون ضرورت تخلیه آذربایجان از نیروهای شوروی به میان نیاورد.
در تهران دولت حکیمی تلاش میکرد تا مساله خروج سپاهیان شوروی را در پهنه جهانی و شورای امنیت سازمان ملل مطرح کند، اما ناتوان از حل مساله، به تاریخ ۷ بهمن ماه ۱۳۲۴ استعفا داد و قوامالسلطنه جانشین او شد. قوامالسلطنه راه گفتگوی مستقیم با دولت شوروی را برگزید و در ۳۰ بهمن همان سال راهی مسکو شد. اما هنوز هفتهای از اقامت او در شوروی نگذشته بود که خبرگزاری شوروی اعلام کرد: «روز ۲۵ فوریه ۱۹۴۶ (۶ اسفند ۱۳۲۴) ضمن مصاحبه با آقای قوامالسطنه، نخستوزیر ایران، تصمیم دولت شوروی به ایشان ابلاغ گردید، دائر بر اینکه از روز دوم مارس ۱۹۴۶ (۱۱ اسفند ۱۳۲۴) تخلیه قسمتی از نیروهای شوروی از نواحی ایران چون مشهد، شاهرود و سمنان واقع در خاور ایران که در آنجا آرامشی نسبی برقرار است، آغاز میشود، اما نیروهای شوروی در سایر نواحی ایران تا روشن شدن اوضاع باقی خواهند ماند.»
صدور چنین بیانیهای از سوی دولت شوروی، نگرانی نیروهای ملی را در ایران برانگیخت. دکتر محمد مصدق در نطقی که به تاریخ یکشنبه ۱۲ اسفند ۱۳۲۴ در مجلس چهاردهم ایراد کرد، «تخلیه ایران را یک مساله حل شده و مقطوع» دانست که دولت ایران نباید پیرامون آن به هیچوجه به گفتوگو و مباحثه بنشیند و از «اجرای این تعهد قطعی در همسایه دوست و متفق بگذرد». او سپس در مورد سفر قوامالسلطنه به مسکو گفت: «گمان میکنم آقایان با من هم عقیده هستند که رئیس دولت و همراهان او برای حل مسائل دیگری به مسکو باید رفته باشند (منظور مصدق، مساله امتیاز نفت شمال بود که شوروی در گرفتن آن اصرار میورزید) و اگر در مذاکرات خود سخنی از تخلیه به میان آمده باشد، تکلیفی جز تاکید در اجرای این تعهد نداشته و اختیاری در مذاکره راجع به تمدید مدت یا تبعیض برخلاف پیمان مصوب مجلس شورای ملی ندارند.»
با سر آمدن تاریخ اعلام شده برای خروج سپاهیان بیگانه (۱۱ اسفند ۱۳۲۴ / ۲ مارس ۱۹۴۶) و ناپایبندی دولت شوروی به این تاریخ، دامنه بحران ایران گستردهتر شد. تلاش برای واداشتن دولت شوروی به فراخواندن سپاهیانش از ایران بالا گرفت. دولت قوام از یکسو کوشش میکرد تا نیروهای سیاسی طرفدار شوروی را به جانبداری از دولت برانگیزد. در این راستا باید از تلاشهای او برای نزدیکی با حزب توده و فرقه دموکرات آذربایجان نام برد. اما از سوی دیگر، برای لب توجه افکار عمومی در پهنه جهان و درگیر کردن دولتهای بزرگ، از طرح مساله آذربایجان و حضور سپاهیان شوروی در ایران در مجامعی چون سازمان ملل نیز سرباز نمیزد. به تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۲۵ / ۱۹ مارس ۱۹۴۶، دولت قوام از نماینده خود در سازمان ملل خواست تا با طرح شکایت ایران در شورای امنیت درباره دخالت سپاهیان شوروی در امور داخلی ایران، از دولت شوروی بخواهد تا هر چه زودتر نیروهایش را از ایران خارج کند. پیش از این یک بار دیگر در زمان نخستوزیری حکیمی نیز چنین گامی برداشته شده بود و تقیزاده، نماینده ایران از شورای امنیت سازمان ملل خواسته بود تا به مساله حضور نیروهای شوروی در ایران رسیدگی کند. آن زمان اعضای شورای امنیت حل مساله را به طرفهای درگیر یعنی ایران و شوروی واگذاشته بودند. اما این بار دادخواست ایران به دلیل سرآمدن تاریخ اعلام شده برای خروج سپاهیان بیگانه، موجهتر مینمود.
در پی شکایت ایران، گرومیکو نماینده آن زمان شوروی در سازمان ملل، به تاریخ ۵ فروردین ۱۳۲۵ / ۲۵ مارس ۱۹۴۶، در شورای امنیت از «سازشی» سخن گفت که با دولت ایران برای حل مسائل موجود انجام گرفته بود. اشاره گرومیکو به مقدمات توافقنامهای بود که بعدها به قرارداد قوام – سادچیکف شهرت یافت. سادچیکف، سفیر جدید شوروی در ایران بود که در ۴ فروردین ۱۳۲۵ / ۲۴ مارس ۱۹۴۶ با پیشنویس پیشنهادهای دولت شوروی که سپس به گونه قرارداد درآمد، به ایران آمد. مساله آذربایجان، «مساله داخلی ایران» شناخته شده بود که باید «بهترتیب مسالمتآمیزی برای اجرای اصلاحات بر طبق قوانین موجوده و با روح خیرخواهی نسبت به اهالی آذربایجان» حل و فصل میشد. پیرامون مساله نفت شمال، طرح ایجاد شرکت مختلطی آمده بود که باید برای تصویب تقدیم مجلس پانزدهم میشد و سر آخر، برای خروج سپاهیان شوروی از ایران، شش هفتهای از تاریخ ۴ فروردین ۱۳۲۵ / ۲۴ مارس ۱۹۴۶، تعیین شده بود.
اما در پهنه روابط بین دولتهای بزرگ ــ پس از سرآمدن تاریخ تخلیه ایران از نیروهای بیگانه–ــ آنچه از اسناد منتشر شده برمیآید، یکی یادداشت دولت انگلیس است به دولت شوروی به تاریخ ۱۳ اسفند ۱۳۲۴ / ۴ مارس ۱۹۴۶ که در آن از دولت شوروی خواسته شده شده تا دلایل درنگ خود برای فراخواندن سپاهیانش را توضیح دهد، و دیگری یادداشت برنز، وزیر امور خارجه وقت آمریکا است برای مولوتف، همتای روسی خود، آن هم به تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۲۴ / ۵ مارس ۱۹۴۶.
جان کلام برنز را که در این یادداشت آمده، به دست میدهیم: «از آنجا که مهلت اعلام شده برای خروج تمامی سپاهیان بیگانه از ایران به پایان رسیده و از آنجا که تنها اتحاد جماهیر شوروی است که بیاعتنا به اعتراض دولت ایران، هنوز سپاهیان خود را در آن کشور نگاه داشته است، دولت ایالات متحده آمریکا ضمن ابراز نگرانی، اعلام میکند که نمیتواند در برابر این وضع بیاعتنا باقی بماند. روابط بین دو کشور ما – ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی – در طول جنگ علیه دشمنی مشترک، به گونهای دوستانه گسترش یافت. از آن پس ما همیار یکدیگر در سازمان ملل بودهایم. اینک دولت ما به طوری جدی امیدوار است که اتحاد جماهیر شوروی، به خاطر گسترش اعتماد بینالمللی که لازمه پیشرفت صلحآمیز همه ملل جهان است، هر چه زودتر سپاهیان خود را از خاک ایران فرابخواند.» میبینیم در این یادداشت سخنی از «اولتیماتوم» ــ- نه اتمی و نه غیراتمی–ــ در میان نیست. هر چه هست فراخوانی است به پایبندی در تعهدات بینالمللی.
سپاهیان شوروی در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۲۵ / ۹ مه ۱۹۴۶ (هفت ماهی پیش از فروپاشی حکومت دموکراتها در آذربایجان) بهطور کامل ایران را ترک کردند و دفتر «بحران تخلیه ایران» بسته شد. اما شش سالی پس از آن، ترومن در کنفرانس مطبوعاتی که به تاریخ ۴ اردیبهشت ۱۳۳۱ / ۲۴ آوریل ۱۹۵۲ بر پا کرده بود، برای نخستین بار از اولتیماتومی یاد کرد که گویا پیرامون خروج سپاهیان شوروی از ایران تسلیم استالین کرده بود: «در سال ۱۹۴۵ به رهبر دولت اتحاد جماهیر شوروی اولتیماتوم دادم که از ایران خارج شود.» چنین اشارهای صریح از سوی ترومن، پرسشهای گوناگون خبرنگاران حاضر را پیش کشید که کوتاه شدهاش را میآوریم:
«سوال – اشاره شما به اولتیماتوم، آیا تنها اشارهای گذراست به آنچه که در سال ۱۹۴۵ روی داد؟
جواب – نه، من به واقع اولتیماتوم دادم.
س – آیا این اولتیماتوم، جایی هم منتشر شده است؟
ج - نه، اما در بایگانیمان، رونوشتی از آن وجود دارد.
س- مضمون این اولتیماتوم چه بود؟
ج – به استالین پیام دادم که اگر از ایران خارج نشود، ما سپاهیانمان را به آنجا خواهیم فرستاد.
س – شما به اولتیماتومی اشاره میکنید که در آن از گسیل سربازان آمریکایی سخن رفته بود، آیا چنین است؟
ج – بله، پیام دادم که اگر آنها از آنجا خارج نشوند، ما گامهای ضرور را برخواهیم داشت.
س- در فرهنگ سیاسی، «اولتیماتوم»، واژه تعریف شده و بسیار دقیقی است که توجه همگان را جلب میکند، آیا در «اولتیماتوم» شما تاریخی نیز تعیین شده بود؟
ج – بله، ما تاریخی را نیز برای خروج آنها معین کرده بودیم.»
طرفه این که، در همان صفحه روزنامه که این مصاحبه آمده، چند جملهای نیز به شکل معرتضه از ویراستار روزنامه میبینیم: «تقریبا دو ساعتی پس از کنفرانس مطبوعاتی، سخنگوی کاخ سفید، واژه اولتیماتوم را که رئیسجمهور بکار برده بود، چنین معنا کرد: رئیسجمهور واژه اولتیماتوم را نه در شکل تخصصی آن، بل به گونه عامیانهاش به کار گرفته است.» و افزون بر این: «منظور ایشان، بیشتر تاکید بر رهبریای بود که دولت ایالات متحده آمریکا در سازمان ملل و بهویژه شورای امنیت آن و نیز در تلاشهای دیپلماتیک بهار سال ۱۹۴۶، اعمال کرده بود. نقشی که چون عاملی مهم منجر به خروج نیروهای شوروی از ایران شد.»
پیشتر گفتیم که در اسناد روابط خارجی آمریکا پیرامون بحران تخلیه ایران، تنها یک یادداشت از دولت آمریکا به دولت شوروی در دست است. یادداشتی به تاریخ ۲۴ اسفند ۱۳۲۴ / ۵ مارس ۱۹۴۶ که فشردهاش را به دست دادیم. اما ترومن در پی کنفرانس مطبوعاتی یاد شده، یک بار دیگر در جلد دوم خاطراتش با نام «سالهای آزمایش و امید، پس از اشاره به یادداشت بالا، از پیامی دیگر، «صریح و بیپرده» نام میبرد که گویا (در تاریخی که ذکر نمیکند) به امضای برنز برای استالین فرستاده بود: «هیچ پاسخ رسمیای از سوی شوروی به یادداشتمان (یادداشت نخست، منظور اوست) داده نشد... اما منابع اطلاعاتی ما، پیاپی از حضور سپاهیان شوروی در ایران خبر میدادند. هنگامی که ارتش ایران راهی مناطقی شد که گویا سپاهیان روس آنجا را تخلیه کرده بودند، به یکباره خود را در برابر راهبندانهای ارتش روسیه دید. خبر رسید که سه ستون از ارتش روسیه در حال پیشروی است. یکی به سوی تهران و دیگری به سوی مرز ایران و ترکیه (ترومن، مقصد سپاه را ذکر نمیکند). دیگر جایی برای تردید باقی نمانده بود که روسیه ساز خود را میزند و اعتنایی به آمریکا و سازمان ملل ندارد... من در این مورد با وزیر امور خارجهمان برنز و نیز دریادار لهی گفتوگو کردم. به برنز گفتم که پیامی صریح و بیپرده برای استالین بفرستد. در ۲۴ مارس، مسکو اعلام کرد که بیدرنگ تمامی سپاهیانش را از ایران فراخواهد خواند.»
دفتر «اولتیماتوم» با چاپ خاطرات ترومن، ورق تازهای خورد، از آن به بعد او تا وقتی که میگفت و مینوشت، هر از چند گاهی این قصه را از سر میگرفت. گاه حتی شاخ و برگهای فراوان نیز به آن میداد. از جمله در نوشتهای به تاریخ ۱۳ اوت ۱۹۵۷، در نیویورک تایمز: «از تجربهای که خود من با روسها داشتم، این را آموختم که آنها خود را مکلف به حضور در هر آن جایی میبینند که ما در برابر آن موضعی روشن نگرفته باشیم. برای مثال، کمی پس از پایان جنگ جهانی دوم، استالین و مولوتف، گستاخانه از اجرای تعهدشان پیرامون تخلیه ایران سرباز زدند و بر نگهداری سپاهیانشان در آذربایجان پای فشردند. تلاشهایی رسمی و دیپلماتیک و نیز کوششهایی در سازمان ملل برای واداشتن روسها به تخلیه ایران به کار رفت. اما اتحاد جماهیر شوروی همچنان بر اشغال ایران اصرار میورزید. تا اینکه من شخصا پیشقدم شدم و فرمان من به فرماندهان ارتش آمریکا برای آمادهباش نیروهای زمینی، دریایی و هوایی به اطلاع استالین رسانده شد. آنگاه استالین کاری کرد که من انتظارش را داشتم. یعنی سپاهیان را از ایران خارج کرد.»
دو سال بعد هنگامی که ترومن در جلسه گفت و شنودی با دانشجویان دانشگاه کلمبیا حاضر شد، نیروهای زمینی و هواییاش را دیگر از اجرای «اولتیماتوم» معاف کرد و تنها به نیروی دریایی آمریکا بسنده کرد. او در این گفت و شنود که سالی بعد با نام «ترومن سخن میگوید» چاپ شد، از «اولتیماتوم» خود چنین یاد کرد: «هنگامی که استالین در تاریخ توافق شده از تخلیه ایران سرباز زد، برایش پیام فرستادم که آمادهام تا ناوگان آمریکا را به خلیج فارس ببرم. او بیدرنگ سپاهیانش را از ایران خارج کرد.» چاپ این کتاب، بحث پیرامون اولتیماتوم را دوباره دامن زد. روزنامه نیویورک تایمز از ترومن خواست تا توضیح بیشتری در این زمینه بدهد و پاسخ او این که:«برای استالین پیامی فرستادم که اگر ایران را تخلیه نکند، من سپاهیان آمریکا را وارد صحنه خواهم کرد ... این پیام را برای آوریل هریمن (سفیر آمریکا در شوروی زمان ماموریتاش پایان یافته بود) فرستادم تا شخصا تسلیم استالین کند.»
خبرنگاران با آوریل هریمن تماس گرفتند و از او خواستند تا درباره سخنان ترومن نظر دهد. پاسخ آوریل هریمن چنین بود: «نه تنها چنین پیامی را به یاد نمیآورم،بلکه در تاریخ یاد شده – مارس ۱۹۶۴ – در مسکو نبودم و از راه آسیای دور به آمریکا بازمیگشتم.»
سخن کاردار وقت آمریکا در شوروی نیز شنیدنی است. هنگامی که از جورج کانن (کاردار سفارت آمریکا در مسکو تا آوریل ـ مه ۱۹۶۴) خواسته شد تا پیرامون «اولتیماتوم» ادعایی ترومن نظرش را اعلام کند، او یکسره منکر وجود هرگونه اولتیماتومی شد.»
سرآخر، مسوولان بایگانی دولتی آمریکا، کلافه از جنجال هر چند سربرآورده «اولتیماتوم»، در یکی از مجلات اسناد روابط خارجی آمریکا، آشکارا اعلام کردند که: «هیچ سندی که نشاندهنده تسلیم اولتیماتومی به اتحاد جماهیر شوروی باشد در بایگانی دولتی و نیز در اسناد وزارت دفاع به دست نیامده، افزون بر این، از کارمندان بلندپایهای که در سال ۱۹۶۴، مسوولیتی در دولت وقت ایالات متحده داشتند نیز کسی نتوانسته است فرستادن چنین اولتیماتومی را تایید کند.»
و این چنین بود که دفتر «اولتیماتوم» برای همگانی که در گفتار و نوشتارشان بر دادههای مستند تاریخی تکیه دارند، برای همیشه بسته شد. اما دو پرسشی که پیش آمد این بود که: ۱- چرا ترومن در اصل به طرح چنین افسانهای پرداخت؟ و بعد، ۲- اگر اولتیماتومی در کار نبود، پس چه عاملی سبب دگرگونی سیاست شوروی و واداشتن آن دولت به فراخواندن سپاهیانش از ایران شد؟
نخست به انگیزه ترومن در طرح افسانه بپردازیم:
همانگونه که پیشتر آمد، برای نخستین بار در ۴ اردیبهشت ۱۳۳۱ / ۲۴ آوریل ۱۹۵۲ و در جریان یک کنفرانس مطبوعاتی بود که ترومن از «اولتیماتوم» خود به استالین یاد کرد. گفتنی است، در آن روزها کاخ سفید آمریکا، بودجه دفاعیاش را برای تصویب، تسلیم کنگره کرده بود و ترومن و یارانش سخت درگیر واداشتن کنگره به قبول آن بودجه بودند و در پی یافتن هر فرصتی و بهانهای برای برپا کردن کارزاری تبلیغاتی.
در پایان کنفرانس مطبوعاتی یاد شده، ترومن اشارهای دارد در خورد تامل. آن جا که میگوید: «در آن زمان (اشاره او به سال ۱۹۶۴ است)، ما نیروی زمینی و دریایی مجهز و متحرکی در اختیار داشتیم و این همان چیزی است که اکنون برای داشتنش تلاش میکنیم.» بیان ترومن صریح است و روشن. جان پیامش خطاب به کنگره این است که آمریکا، در ۱۹۶۴، از چنان توان رزمی برخوردار بوده که توانسته اولتیماتومی را تسلیم شوروی کند. پس بیایید و بودجه دفاعی تقدیمی ما را تصویب کنید تا باز هم فرصتی داشته باشیم برای تجربه روزهای خوش گذشته. همین و بس. ترومن در کارزاری تبلیغاتی حدیثی را سر داد که دیگر نه خود قادر به پس گرفتنش بود و نه دیگر اهل سیاست در آن دیار. پس همگان باروش کردند. در قیل و قالهاست که یاوهها توان بدل شدن به دادهها را مییابند.
اما در زمینه پاسخ به پرسش دومین ــ این که کدام عامل بود که سبب دگرگونی سیاست شوروی در برابر آذربایجان و فراخواندن سپاهیانش از ایران شد–ــ پژوهشگران و اهل سیاست را به چهار گروه میتوان بخش کرد:
کسانی بر این باورند که «اولتیماتوم» به کنار، اما این عامل چیزی جز توان رزمی آمریکا در آن زمان نمیتوانسته باشد. توانی رزمی که به هر رو برای شوروی، هراس درگیری احتمالی با آمریکا را میآفرید. دیگرانی هم این عامل را در چیرگی گرایش واقعگرا بر پندارگرایان در حکومت وقت شوروی مییابند.
به باور گروه سوم این کاردانی و زیرکی اهل سیاست ایران در آن زمان بود که سبب فراخواندن سپاهیان شوروی از ایران شد.
و سر آخر هستند کسانی که دگرگونی سیاست شوروی را در چهارچوب سیاست عمومی پس از جنگ آن دولت بررسی میکنند. قول هر یک را نقادانه به دست میدهیم: نخست به نقد گرایشی مینشینیم که به توان رزمی آن زمان آمریکا باور دارد. ببینیم این «توان رزمی» در آن روزها از چه دست بود. از نیروهای دریایی آمریکا آغاز میکنیم: در ماه مارس ۱۹۶۴ و در پی بحران ترکیه دولت آمریکا رزمناو خود را به نام میسوری به آبهای مدیترانه روانه کرد. اما فاصله بین خلیج فارس تا دریای مدیترانه، آنقدر هست که رزمنار میسوری یا هر رزمناو دیگری را ناتوان از مداخله در حوزه خلیجفارس کند. در آن زمان، آمریکا هیچ رزمناوی در خلیجفارس نداشت. تنها به سال ۱۹۴۸ بود که نخستین کشتیهای جنگی آمریکا در خلیجفارس دیده شدند.
درباره نیروی زمینی آمریکا نیز گفتنی است که در فاصله ۳۰ ژوئن ۱۹۴۵ تا ۳۰ ژوئن ۱۹۴۶ (تیر ۱۳۲۴ تا تیر ۱۳۲۵) شماره نفرات نیروی زمینی آمریکا از هشت میلیون به رقمی کمتر از دو میلیون کاهش یافت. چنین کاهشی بیتردید توان نیروی زمینی آمریکا را برای واکنش سریع تقلیل داد. اما در زمینه توان اتمی آمریکا در آن زمان نیز، دادههایی که داریم، هیچکدام گواهی بر «توان رزمی» چشمگیر نمیدهند. در نخستین ماههای سال ۱۹۴۶، دولت آمریکا تنها صاحب ۱۲ بمب اتمی بود که بیشترشان هم هنوز آماده انفجار نبودند. یک سالی طول کشید تا ارتش آمریکا توانست به بخش تسلیحات اتمی خود سروسامانی بدهد و گروه متخصصان نظامی را جایگزین فیزیکدانهای غیرنظامی کند که با پایان جنگ، پراکنده شده بودند.
حال پای حرف گروه دوم از پژوهشگران و اهل سیاست مینشینیم. آنانی که نخست حکومت آن زمان شوروی را به دو جناح واقعگرا و پندارگرا بخش میکنند و سپس چیرگی واقعگرایان برای پندارگرایان را عامل دگرگونی سیاست شوروی در برابر فراخواندن سپاهیان از ایران میدانند. از آثار نویسندگان ایرانی دو نمونه به دست میدهیم.
انور خامهای در همان خاطرات یاد شده چنین میآورد: «در آن دوران سیاست دولت شوروی در ایران از دو منشاء مختلف آب میخورد. یکی از وزارت خارجه و دستگاه مرکزی دولت شوروی در مسکو و دیگری از حزب کمونیست و دولت آذربایجان شوروی در باکو. در مورد مسائل مهم از نظر سیاست جهانی، تصمیمگیرنده اصلی وزارت خارجه شوروی و مقامات مسکو بودند. اما در تمام مسائل دیگر منجمله روش و تشکیلات احزاب و سازمانهای وابسته به شوروی مانند حزب توده، فرقه دموکرات، شورای متحده و ... دستگاه باکو و شخص میرجعفر باقراوف تصمیم گیرنده اصلی بودند.» در پی این پیش درآمد، انور خامهای به گونهای ضمنی به طرح این باور میرسد که در بحران تخلیه ایران این وزارت خارجه و دستگاه مرکزی دولت شوروی در مسکو بود که سر آخر توانست تسمه از گرده بلند پروازیهای باقراوف بکشد و او را متقاعد کند که رویای برپایی «آذربایجان بزرگ و متحد» را – هر چند موقت – از سر بیرون کند، واقعبین باشد و تن به تخلیه سپاهیان شوروی از ایران دهد.
از رهبران پیشین فرقه دموکرات آذربایجان، نصرتالله جهانشاهلوی افشار نیز بیش و کم چنین اندیشهای را پیش میکشد: «دستگاه حزب و دولت یکجا در دست استالین، برای و باقراوف بود و دیگران خواه ناخواه از این گروه پیروی میکردند. باقراوف همه نظرات خود را سرراست یا ناسرراست بدست برای و استالین تحمیل میکرد. از سوی دیگر چون استالین از اشغال اروپای شرقی و برپاداشتن دولتهای دست نشانده پوشالی سرمست شده بود، در ایران هم همان سودا را در سر میپروراند. میرجعفر باقراوف از این هوس استالین سود فراوان برد.
چنانکه چندین بار از خود میر جعفر باقراوف شنیدم که او رهبری جمهوری کوچک آذربایجان در شوروی را در خور شأن خود نمیدانست و میتواست جمهوری بزرگی در درون شوروی به نام آذربایجان باشد. از این رو همواره از آذربایجان واحد دم میزد. در این میان شخصی مانند مولوتوف،معاون نخستوزیر (استالین) و وزیر خارجه شوروی بود که هم مارکسیستی مومن و هم به قوانین و مقررات بینالمللی و حیثیت شوروی در جهان سخت پایبند بود. از این رو درباره آذربایجان، ایران و مساله نفت همواره میان او و برای و باقراوف کشمکش بود.» جهانشاهلو با دادن چنین تصویری از ساخت و بافت حکومت وقت شوروی، نتیجه میگیرد که: «با تلاش پیگیر مولوتوف، استالین راضی شد که باقراوف را وادار به تخلیه آذربایجان کند.»
بحث پیرامون وجود گرایشهای گونهگون در درون حزب و دولت وقت شوروی نیازمند مطالعهای است مستقل، که در این مختصر نمیگنجد، اما آنچه در این جا گفتنی است این است که مساله خروج سپاهیان شوروی از ایران، چنان پیوند تنگاتنگی با درخواست امتیاز نفت شمال ایران از سوی دولت شوروی داشت که اشاره به آن و چشم بستن بر این، راه به خطا میبرد. برای دولت شوروی، اصل، گرفتن امتیاز نفت شمال بود و باقی همه فرع. در طرح درخواست امتیاز هم نه باقراوف و یارانش،که دولت شوروی پیشقدم شد. وقتی هم که قوامالسلطنه به مسکو رفت،نه با باقراوف و بریا، که با مولوتوف و بلندپایگان وزارت امور خارجه شوروی (وزارت خانهای که مولوتوف در راسش بود) به گفتوگو نشست. بعدها هم، آن که مذاکرات را در ایران پی گرفت، نه از یاران باقراوف، که از کارمندان وزارت امور خارجه، سادچیکف بود. بنابراین، گرچه در پندارگرایی باقراوف و یارانش جای تردید نیست،اما جدا کردن کارنامه این دو جناح در برابر آذربایجان و فرا خواندن سپاهیان شوروی از ایران، نیازمند داشتن برهان بیشتری است.
اما گروه سوم، بین کسانی که دانایی و هوشیاری اهل سیاست ایران را ــ در آن زمان ــ پیش میکشند، بی آنکه چنتهشان چندان پرگواه باشد میگویند قوامالسطنه بود که با پیش گرفتن سیاستی پرفریب، شوروی را به فراخواندن سپاهیانش از ایران واداشت. جان کلامشان را به دست میدهیم: قوامالسطنه به جای آن که با طرفهای دست دوم یا سوم به گفتوگو بنشیند، یکراست به مسکو میرود و با روسها مذاکره میکند. وعده سرخرمن میدهد که اگر در پی گرفتن امتیاز نفت شمال ایران هستید، باید سپاهیان خود را از ایران فرابخوانید، چرا که تا وقتی ایران در اشغال شماست، خبری از انتخابات مجلس پانزدهم نیست و تا وقتی مجلس نباشد، امتیازی در کار نیست. مجلس است که میتواند با تصویب امتیازنامهای آن را از قوه به فعل درآورد. پس: از شما حرکت، از ما برکت.
در زیرکی و کاردانی قوامآلسطنه کمتر جای تردید است. اما به سختی میتوان چنین خوشباوری و سادهانگاری را از سوی شورویها باور داشت، که نقد را رها کنند و تنها دل در گرو نسیه بسپارند و سیاست خود را بر بنیاد قول و قرارهایی بنا کنند که هیچ ضمانتی بر اجرایش در دست نیست.
در آخر به بررسی نگرشی میپردازیم که بستر ارزیابیاش از تحولات سیاست خارجی شوروی، همانا سیاست عمومی پس از جنگ این دولت است. بنابراین اندیشه، با پایان جنگ جهانی دوم، از سه قلمرو جغرافیایی غرب، شرق و جنوب که در همسایگی شوروی قرار داشت، آنچه برای این دولت اهمیت داشت و بر سر آن به هیچ گذشتی و سازشی تن نمیداد، قلمرو غرب بود. با پایان جنگ، در اروپای شرقی و در همساگی شوروی، دولتهایی پدید آمدند که عمدتا به دلیل حضور و نفوذ سپاهیان شوروی و نه تحولات اجتماعی، خود را وابسته به «اردوگاه سوسیالیسم» میخواندند. قلمرو جغرافیایی که از بلغارستان تا شرق آلمان را دربرمیگرفت.
شوروی حاضر بود و شد که سپاهیانش را از شمال چین و منچوری فرابخواند ولی هیچ گونه گذشتی را در برابر لهستان و آلمان نپذیرفت. در برابر ایران هم شوروی از همین سیاست عمومی پس از جنگ خود پیروی کرد. یعنی تا آنجا پیش رفت که حساسیت دنیای غرب را برنیانگیزد. و هنگامی که «بحران تخلیه ایران» رفت تا ابعاد گستردهتری بگیرد، شوروی به سود همه آنچه در غرب داشت، از این جا پا پس کشید.
اگر سه نگرش نخستین در توضیح عامل دگرگونی سیاست شوروی، بیش و کم ناتوان مینماید، اما باور چهارم، اگر نه پاسخ، دستکم چهارچوب در خوری را برای مطالعه پیش میکشد.
____________________________________________________________________________
هفتاد سال پیش در چنین روزهایی فرقه تازه تاسیس دمکرات بر آذربایجان ایران حکومت می کرد. فرقه دمکرات چگونه پدید آمد و چرا دولت تحت رهبری آن دوام نیاورد؟
Inscription à :
Articles (Atom)